Beter met Bodem

Bodemverdichting is misschien wel één van de grootste bodemproblemen van dit moment. Uit landelijk onderzoek naar bodemverdichting blijkt dat circa 45% van de gronden hier last van heeft. De gevolgen spreken voor zich. De beworteling en het waterdoorlatend vermogen van de bodem worden beperkt. Hierdoor kan de opbrengst 10-30% teruglopen en zijn de oogstrisico’s hoger. Nutriënten worden door de beperkte beworteling slecht benut en er vindt meer af- en uitspoeling plaats. Ook vragen verdichte gronden om meer beregening.

Bodemverdichting op je eigen gronden herken je aan:

• Plassen op het land
• Geringe draagkracht
• Grauwgrijze kleur in zandgronden
• Natte toplaag en droge ondergrond
• Scherpblokkigheid in de bodemstructuur
• Kluiten
• Plaatvormige structuur, compacte structuur
• Stagnatie of verminderde wortelgroei
• Graszode die los op de grond ligt
• Wortels die horizontaal groeien
• Verschillen in stand van het gewas
• Verdroging of natschade

Het opheffen van bodemverdichting is maatwerk en afhankelijk van grondsoort, mate van bodemverdichting en diepte van de storende laag. Voorkomen is ook in dit geval beter dan genezen! Met herstel is altijd veel tijd en werk gemoeid. Twee tips die voor alle situaties van toepassing zijn:

1. Werk altijd onder zo droog mogelijke omstandigheden.
2. Na een diepe grondbewerking moet er weer structuur in de grond ontstaan. Teel na de bewerking een diepwortelend gewas, bijvoorbeeld een graan, Italiaans raaigras, rietzwenk of bladrammanas. Wortelgangen van dit soort gewassen zorgen voor een nieuwe poriënstructuur in de ondergrond.

Meer weten?

• Wat is bodemverdichting, wat zijn de oorzaken en gevolgen? Bekijk het voorbeeld bij akkerbouwer Laurens Kam.

• Wat kun je doen aan ondergrondverdichting? Bekijk de film over Bodemverdichting en Ondergrondverdichting van GroenKennisNet.

Veel boeren hebben de gewoonte de bodem in het najaar om te ploegen, om in het voorjaar met een schone lei te kunnen beginnen. Gewasresten worden ondergewerkt en zo ontstaat eer en goed zaaibed in het voorjaar, met losse grond. Hoewel dit voor de meesten fijn werkt, is dit niet altijd optimaal voor de bodemstructuur. Door te ploegen wordt de natuurlijke structuur (doorgaand poriënstelsel) van de bodem en het bodemleven verstoord.

Steeds meer boeren kiezen voor grondbewerking waarbij minder intensief en diep bewerkt wordt. En niet zonder reden kiezen zij voor niet-kerende grondbewerking, oppervlakkige cultivatie en bovenover ploegen. Die boeren ervaren dat de bodemstructuur verbetert, omdat:

• De draagkracht en berijdbaarheid van de bodem verbetert;
• De bodem meer water kan opnemen en vasthouden;
• Het bodemleven toeneemt;
• Er minder verslemping optreedt;
• Deze manier van bewerken minder brandstof en arbeid kost;
• Nutriënten en gewasbeschermingsmiddelen minder afspoelen.

De minder intensieve grondbewerking moet wel passen bij het bouwplan. In een extensief bouwplan met veel maaigewassen, past dit beter dan bij veel rooigewassen. Permanent grasland is het uiterste voorbeeld van minimale grondbewerking (zie ook de maatregel ‘grasland in stand houden’). Daarnaast is de keuze voor het type grondbewerking en de inzet van machines afhankelijk van factoren als de grondsoort, de rol van groenbemesters en de bewerkbaarheid van de grond. Er is geen standaardadvies te geven….

Meer weten?

• Niet kerende grondbewerking. Bekijk het voorbeeld bij akkerbouwer Johan van Meer, ZLTO project Koolstofboeren ism Louis Bolk en Bionext.

Zoals algemeen bekend is de timing van grondbelasting en -bewerking essentieel om een goede bodemstructuur te behouden. Bewerkingen worden idealiter uitgevoerd onder droge omstandigheden. Wanneer de bodem bereden en bewerkt wordt als het nat is, is de kans op versmering (verdichting door zware belasting) vele malen groter dan bij droog weer, omdat de draagkracht van de bodem vermindert door veel vocht.

Praktijkvoorbeeld: ‘Hier was het nog iets te nat’

Blijvend grasland is de ultieme vorm van de grond zo min mogelijk bewerken voor een betere structuur. Wanneer grasland niet omgeploegd of vernieuwd hoeft te worden, krijgt het bodemleven en organische stofgehalte alle mogelijkheid om zich te ontwikkelen en op te bouwen. Natuurlijke processen worden niet verstoord, waardoor schimmels en wormen hun werk goed kunnen blijven doen. Ook bouwt het organische stofgehalte zich op, waardoor er steeds meer koolstof in de bodem wordt opgeslagen. Het loont daarom energie te steken in het onderhouden van bestaand grasland, in plaats van het te vernieuwen. In de akkerbouw is het gunstig om te rouleren met grasland en zo te profiteren van de opbouw van organische stof.

Meer weten?

• Artikel: over het vastleggen van koolstof in grasland bij melkveehouder Coen Hagoort, project Koeien en Kansen.

Het toepassen van groenbemesters heeft een aantal voordelen: de structuurverbetering, de opbouw van organische stof en het stimuleren van bodemleven. De toevoer van organisch materiaal in de bodem zorgt er ten eerste voor dat de bodem minder slemp- en stuifgevoelig wordt. De bodem is kruimeliger en beter te bewerken. Daarnaast wordt door de toevoer van organische stof de bodemstructuur luchtiger, wat zorgt voor een betere doorworteling van volggewassen. Verder zorgen de wortels van een groenbemester voor een betere afwatering door de wortelkanalen die overblijven na afsterven.

Meer weten?

• Kijk hier voor de digitale versie van het Handboek Groenbemesters (WUR 2019).
• In deze film vertelt akkerbouwer Matthijs Gebbink hoe hij omgaat met ondergrondverdichting 2020)

Een goede ontwateringstoestand is het allerbelangrijkste uitgangspunt voor gezonde gewassen. Is de grond vaak te nat, dan is de draagkracht beperkt of treedt er gauw schade op aan gewassen. In het ergste geval kunnen gewassen verrotten of kan er niet geoogst worden. Maar gewassen hebben ook voldoende vocht nodig om tot goede opbrengsten te komen. Kortom, een perceel mag niet te nat zijn en niet te droog.

Wat is dan te nat en wat is te droog? Voordat die vraag beantwoord kan worden, is het belangrijk om onderscheid te maken tussen akkerbouw en grasland. Gras kan onder nattere omstandigheden geteeld worden. Daarnaast geeft de zode van gras meer draagkracht dan bouwland. De eisen voor de ontwateringstoestand voor akkerbouw zijn dus hoger, zeker naarmate de teelt hoogwaardiger is.

De optimale ontwateringstoestand voor gras en akkerbouw is grofweg aangegeven in de onderstaande tabel. Hierbij is geen rekening gehouden met de bodemopbouw. Op grofzandige gronden zijn de optimale zomer grondwaterstanden hoger, dan bijvoorbeeld op kleihoudende gronden.

Optimale grondwaterstanden (groen circkel grasland, bruin akkerbouw)

De grondwaterstanden zijn afhankelijk van neerslag, verdamping, bodemopbouw, kwel of wegzijging en peilen in de sloten. Maatregelen waarmee de ontwateringstoestand verbeterd kan worden zijn:

• Drainage
• Aanpassingen in slootpeilen
• Opheffen van storende lagen

De exacte uitvoer van deze maatregelen is maatwerk. Bij drainage bijvoorbeeld moet rekening worden gehouden met omhullingsmateriaal, drainafstand en drainagediepte. Drainage kan ook gebruikt worden om water te infiltreren op veengronden en op deze wijze de maaivelddaling te remmen.

Informatie over het grondwater in jouw gebied vind je:

• Door de grondwaterstand te meten in een boorgat
• Door de zone van roestvlekken en grijze of blauwe ondergrond te bekijken
• Op de website van dinoloket: https://www.dinoloket.nl/ondergrondgegevens
• Op de website van het Waterschap of Hoogheemraadschap

Meer weten?

• Bekijk dit filmpje over de pilot onderwaterdrainage op veengrond

Het rijden met zware machines zet de bodemstructuur onder druk. Er zijn daarom ondernemers die ervoor kiezen om te gaan werken met een vast rijpadensysteem. Door hiervoor te kiezen wordt het grootste deel van de bodem nooit belast. Met behulp van GPS wordt er steeds over dezelfde smalle sporen gereden. Deze sporen worden gebruikt voor zowel de gewasverzorging, oogst en grondbewerking. De oogst en afvoer van producten via vaste rijpaden is technisch en bedrijfseconomisch tot dusver nog moeilijk.

Het gedeelte dat niet bereden wordt blijft meer homogeen. Wanneer je deze techniek consequent toepast levert dit volgens onderzoek van de WUR een meeropbrengst op van ruim 10%. Uiteraard vraagt een omschakeling naar een dergelijk systeem wel (soms rigoureuze) aanpassingen van het machinepark. Zoveel mogelijk machines moeten gaan werken met dezelfde spoorbreedte.

Meer weten?

• Bekijk de video van Veeteelt: Grasland bewerken via vaste paden, een pilot met Herman Krebbers, deskundige precisielandbouw van Delphy.

• Bekijk de video: Strokenteelt en vaste rijpaden, onderzoeker Joran Barbry van INAGO over innovatieve technieken in de biolandbouw. (Alles over bio).

• Lees hier de factsheet: Voordelen van vaste rijpaden in de akkerbouw en vollegrondgroenteteelt.

De afgelopen decennia zijn onze machines steeds groter en zwaarder geworden. Vanuit efficiëntieoogpunt is dit begrijpelijk, maar voor de bodemstructuur is dit geen vooruitgang. Door het gebruik van grotere en zwaardere machines wordt de bodemstructuur extra belast en wordt de kans vergroot dat er verdichting optreedt. Onderzoek heeft dit ook aangetoond (zie onderstaande figuur).

De ontwikkeling van lichtere en kleinere machines staat nog in de kinderschoenen, maar is wel interessant om te volgen met het oog op verbetering van de bodemstructuur.

Meer weten?

• Bekijk de video: Wat kan de autonome robot Agrotelli Robotti bieden? (NPPL, 2019)

Voor de bodemstructuur is het goed om het gewicht van een machine te verdelen over een zo’n groot mogelijk oppervlak. Dit kan door het inzetten van een brede band, of machines te voorzien van meerdere banden. Een lagere bandenspanning zorgt ervoor dat de band uitwangt en een groter contactoppervlak heeft met de bodem. Het gewicht wordt verdeeld over een groter oppervlak, waardoor de band minder diep de bodem ingaat, zoals in het onderstaande figuur te zien is.

Bron: https://www.handboekbodemenbemesting.nl/nl/handboekbodemenbemesting/Handeling/Grondbewerking-en-berijding/Bandenbodemdruk-en-structuur.htm

Volgens het handboek ‘Bodem en bemesting’ is het effect van lage bandspanning het grootst onder 1 bar. Een optimale bandenspanning in het voorjaar is 0,6-0,8 bar. Naast dat de druk op de bodem vermindert, bespaar je met een lagere bandenspanning 15% tot 20% op brandstof. Het heeft dus meerdere voordelen.

Dit geldt overigens niet voor rijden op de weg. Dan zijn smalle hardere banden juist zuiniger, sneller en comfortabeler. Dat maakt werken met de juiste bandenspanning lastig. Een van de oplossingen die hiervoor ontwikkeld is, zijn trekkers en kippers uitgerust met een luchtdrukwisselsysteem. Hiermee kan op elke gewenste plek van een hoge naar lage druk en andersom geschakeld worden.

Tips voor de praktijk:

• Brede band
• Lage druk
• Ladewagens of mesttank met meerdere banden, of banden in hondegang
• Toepassen van sleepslang bemester
• Toepassen van rupsen

Meer weten?

• Bekijk de video van Melkvee: Effecten van bandenspanning op verdichting van de bodem, met adviseur Sjon de Leeuw, PPP-Agro Advies.

• Bekijk de video van CLM: Ondergrondverdichting: een onderschat probleem.

Een handje gezonde grond kan meer dan 4 miljard bacteriën en 100 meter schimmeldraad bevatten. Er is maar een klein deel zichtbaar van dat bodemleven, denk daarbij aan kleine insecten (bijv. mijten), aaltjes, springstaarten en regenwormen. Het grootste deel bestaat uit bacteriën en schimmels.

Een actief, divers en evenwichtig bodemleven heeft meerdere voordelen. Zo helpt het bij het in stand houden of maken van een goede bodemstructuur en helpt het planten door nutriënten beschikbaar te maken en het opnemen daarvan. Een goed voorbeeld hiervan zijn Mycorrhiza, of schimmels. Schimmels werken samen met plantenwortels en zijn dus een verlengde van het wortelstelsel, wat gunstig is voor het vrij maken en opnemen van nutriënten. Ook kan een divers en evenwichtig bodemleven helpen bij het weren van ziekten en plagen. Onder het maaiveld, is het namelijk eten of gegeten worden. Zo blijft er minder plek over voor ongewenste organismen rondom de wortels wanneer deze plekken al bezet zijn door gunstige micro-organismen. Verder kunnen micro-organismen stoffen uitscheiden die ongewenste organismen kunnen weren of werken ze als predator en doden ze deze ongewenste organismen.

Bodemleven stimuleren kun je doen door regelmatig en divers voedsel aan te bieden. Denk hierbij aan organisch materiaal in verschillende vormen, zoals compost, dierlijke mest, gewasresten, wortel exudaten en groenbemesters. Tenslotte houdt bodemleven niet van verhuizen, of beter gezegd grondbewerking. Alle soorten hebben veelal een eigen habitat in de bodem. Door grondbewerking wordt het bodemleven verstoord. Daarom zien we in bouwland veelal minder bodemleven dan onder grasland. Een andere reden dat er onder grasland meer bodemleven wordt gevonden is het feit dat er meer aanbod is van organisch materiaal (grasresten en wortels).

Meer weten?

• Bekijk de video van WUR Open Teelt (2020) over bodemleven.